Naar aanleiding van een thema-avond die Humanistisch Verbond Venlo georganiseerd had, kreeg ik zin om wat filosofische overpeinzingen aan het papier toe te vertrouwen, en die wellicht te posten op UtDorp.
Humanistisch Verbond Venlo had filosofe Annet Both gevraagd een avond te leiden waarin werd nagedacht over de twee grondprincipes die het morele denken bepalen.
Het werd een interactief college. Het was op maandag 19 september 2022 en er waren zo'n kleine twintig mensen op af gekomen, die actief meededen in de discussie. Na afloop hadden we, zoals dat hoort na een goede filosofische discussie, waarschijnlijk meer vragen erbij gekregen dan antwoorden gekregen, maar ik blik er met plezier op terug.
Moraalfilosofie, oftewel, nadenken over: wat is het juiste om te doen? Het is een vraag waar iedereen die geïnteresseerd is in filosofie, onvermijdelijk op uitkomt.
Twee filosofen uit de Verlichting, Bentham en Kant, kwamen op heel verschillende principes uit, waarmee je een antwoord zou kunnen geven op deze vraag.
Kijk, als je ervan uitgaat dat God bestaat, en die je na je dood beoordeelt volgens Zijn regels, dan is het makkelijk. Heb je volgens die regels geleefd, dan ga je naar de Hemel, heb je de regels (teveel) overtreden dan ga je naar de Hel.
In het Boeddhisme heeft men, bedacht ik me, eigenlijk iets vergelijkbaars. Je reïncarneert. Heb je goed geleefd, dan promoveer je, of bereik je zelfs het Nirwana. Heb je slecht geleefd, dan word je gedegradeerd. Tot iemand met een lagere rang (arme boer, horige, kikker, mug).
Er is een heel concrete fysieke dreiging die je boven je hoofd hangt, als je je niet aan de Juiste Regels houdt.
(Trouwens, ik heb nog vrij lang gespeeld met de gedachte of het Boeddhisme niet op het juiste spoor zat, maar het eigenlijk te moeilijk maakte, door een oordelend mechanisme in het leven te roepen van promotie en degradatie dat eigenlijk helemaal niet nodig is. Als je in alle levende wezens die ooit hebben bestaan en zullen bestaan reïncarneert, krijg je alle geluk en ellende van het hele bestaan over je heen. Dan heb je je motivatie om maar zoveel mogelijk geluk en zo min mogelijk ellende te creëren in je leven. Om met The Beatles te spreken: In the end, the love you take is equal to the love you make.
Het leek me wel wat. Maar inmiddels zie ik toch enkele filosofische probleempjes met deze gedachte. Waarvan de minst belangrijke: er zijn toch ondertussen wel genoeg religies in de wereld, waarom zou je er een toevoegen? En belangrijker: de hele mensheid waarvoor je het doet, je leeft toch telkens maar één leven tegelijk. Zodra je naar een ander bent gereïncarneerd, is je vorige incarnatie toch maar "some other guy" van wiens interne strubbelingen je je niks meer herinnert of voelt.)
Hoe dan ook, die vraag hoe en of je de Moraliteit zou kunnen objectiveren, heeft Bentham en Kant ook bezig gehouden.
Bentham kwam met: kijk naar de gevolgen. Wat het grootste geluk voor de meeste mensen oplevert, dat is het moreel juiste om te doen.
Kant zei: hou je aan regels. En hoe je dan weet wat de juiste regels zijn? Volgens Kant voelde je dat diep in je wel. Interessant vond ik dat hij dat kennelijk geen tegenspraak /verschil zag qua regels die je zo ontdekte, en de regels die geldig zijn volgens het door hem zelf ontwikkelde Categorisch Imperatief: "Handel alleen volgens die regel waarvan je tegelijkertijd kunt willen dat die een algemene wet zou moeten worden."
Die laatste vond ik nog wel aardig om op door te denken. Ze leek een wat meer wiskundig karakter te hebben. Op die manier kun je bijvoorbeeld beslissen dat het "ethisch juist" is om kaartjes voor een voorstelling uit te delen op basis van wie het eerste in de rij ging staan. Inderdaad, de wet "iedereen mag proberen voor te dringen" helpt zichzelf op wiskundige wijze om zeep.
Maar zodra het gaat om dingen die wat dieper gaan, zie je dat de discussie alle kanten kan uitgaan. Zelfs structurering volgens consequentialistische en categoriale grondbeginselen, levert binnen die scholen nog verschillende subscholen op.
Die consequentialistische, Benthamiaanse school: wie stelt die geluksmeter in, wat telt die wel en wat niet, weegt iedereen even zwaar, op welke termijn moet je kijken (soms levert lijden op korte termijn meer geluk op lange termijn op), wat zijn reële toekomstvoorspellingen (de een heeft nog een lang leven voor zich, de ander is oud dus zal waarschijnlijk eerder sterven. Maar misschien leert de tijd anders...)
De categoriale, Kantiaanse school: kennelijk zijn er mensen die die stem van het geweten niet zo voelen, zelfs als ze goed proberen te luisteren. Culturen blijken ook erg te verschillen in de details, en over wie de regels zich wel en niet uitstrekken. (In Kants tijd was men er nog niet over uit of slaafgemaakten eigenlijk wel mensen waren.)
De avond was interessant, en in mijn hoofd bleven de raderen nog wel even aan het draaien.
Tot hier gelezen? Dan interesseert filosofie je waarschijnlijk. Ik zou zeggen: hou Humanistisch Verbond Venlo in de gaten, die lieten deze avond weten dat ze plannen hebben om een vervolgavond rond een ander filosofisch thema te organiseren.